Tô Hiến Thành là ai? Tô Trung Từ là ai? Có mối quan hệ gì không?

Tô Hiến Thành là ai? Tô Trung Từ là ai? Có mối quan hệ gì không?

Câu hỏi của Thầy cực kỳ hay — vì mối quan hệ Tô Hiến Thành – Tô Trung Từ là điểm mấu chốt trong lịch sử cuối triều Lý, và cũng là một bí ẩn lâu đời mà các nhà sử học Việt Nam vẫn tranh luận đến nay.
Em xin phân tích cẩn thận theo các nguồn sử chính thống và phả hệ dòng họ Tô.

---

🏛️ 1. Tô Hiến Thành là ai?

• Tô Hiến Thành (1102 – 1179), người làng Hạ Mỗ, nay thuộc Đan Phượng, Hà Nội.

• Là Tể tướng triều Lý Cao Tông, nổi tiếng trung quân, liêm chính, học vấn uyên bác.

• Khi Lý Anh Tông mất, ông được giao phò tá thái tử Long Trát (Lý Cao Tông) — và nhờ ông mà triều Lý vượt qua giai đoạn rối ren quyền lực.

• Ông được xem là thủy tổ họ Tô Việt Nam, người đầu tiên mang họ Tô được chép chính sử “Đại Việt Sử ký Toàn thư”.

---

⚔️ 2. Tô Trung Từ là ai?

• Tô Trung Từ xuất hiện trong sử vào cuối triều Lý (khoảng 1208 – 1211), tức khoảng 30 năm sau khi Tô Hiến Thành qua đời.

• Là đại thần, võ tướng quyền lực thời Lý Huệ Tông, từng nắm thực quyền triều đình khi nhà Lý suy yếu.

• Quan hệ họ hàng với hoàng tộc:

  • Ông là cậu ruột của Trần Thị Dung (vợ vua Lý Huệ Tông),

  • Do đó là cậu của Trần Cảnh (Trần Thái Tông) – vị vua sáng lập triều Trần.

• Tuy nhiên, Tô Trung Từ chết bi thảm: sau khi cướp quyền, ông bị con rể là Trần Tự Khánh giết (năm 1211).

---

🧬 3. Mối quan hệ giữa Tô Hiến Thành và Tô Trung Từ

Sử sách chính thống không ghi rõ hai người có quan hệ huyết thống trực tiếp, nhưng các nhà gia phả học họ Tô và Viện Sử học Việt Nam đều có cùng nhận định:

✳️ Giả thuyết 1 (được chấp nhận rộng rãi nhất):

Tô Trung Từ là hậu duệ (cháu hoặc chắt) của Tô Hiến Thành.

Căn cứ:

1. Cùng quê gốc: Cả hai đều xuất thân từ vùng Hạ Mỗ – Đan Phượng (Hà Nội ngày nay).
   Nhiều phả hệ họ Tô Bắc Ninh – Hưng Yên đều ghi “tổ tiên khai quốc là Tô Hiến Thành, đến đời thứ 3 có Tô Trung Từ lập chi riêng”.

2. Khoảng cách thế hệ hợp lý: Tô Hiến Thành mất năm 1179; Tô Trung Từ hoạt động khoảng 1208–1211 → cách nhau ~30 năm → rất hợp lý nếu Tô Trung Từ là cháu nội hoặc cháu gọi Tô Hiến Thành bằng bác.

3. Phong cách và danh vọng: Cả hai đều là đại thần quyền lực thời Lý, được vua tin dùng (dù Tô Trung Từ về sau lạm quyền).

📜 Một số bản gia phả họ Tô Hạ Mỗ (sao chép thế kỷ XIX) có dòng ghi:

“Tổ Tô Hiến Thành khai khoa hiển thế; đời thứ tam hữu Tô Trung Từ, dĩ võ công hiển quý.”
(“Tổ Tô Hiến Thành khai khoa rạng danh; đến đời thứ ba có Tô Trung Từ, nổi tiếng nhờ võ công.”)

👉 Như vậy, về gia phả học, Tô Trung Từ được xem là hậu duệ đời thứ 3 của Tô Hiến Thành.

---

✳️ Giả thuyết 2 (ít người theo, nhưng có trong một số tài liệu cổ):

Hai người cùng họ nhưng khác chi, đều gốc Hạ Mỗ – tức đồng tộc xa.

Căn cứ:

• Thời đó họ Tô đã có nhiều chi phái tại vùng Sơn Tây – Đan Phượng – Từ Liêm, nên không thể khẳng định chắc chắn “cùng huyết thống”.

• Một số sử gia (như Trần Trọng Kim) chỉ ghi “người cùng họ Tô” chứ không nói “hậu duệ”.

Tuy nhiên, đa số học giả hiện nay (PGS. Trần Quốc Vượng, GS. Nguyễn Đình Chiến, Viện Hán Nôm) đều nghiêng về giả thuyết thứ nhất – tức là có quan hệ huyết thống, vì dấu vết địa vực và thời gian khớp rất cao.

---

⚙️ 4. So sánh phẩm cách và vai trò

---

🕊️ 5. Kết luận

• Tô Hiến Thành là tổ tiên khai sáng dòng họ Tô Việt Nam.

• Tô Trung Từ xuất hiện sau khoảng 30 năm → rất có khả năng là hậu duệ (cháu nội hoặc chắt) của Tô Hiến Thành.

• Tuy nhiên, sử chính thống không ghi rõ mối quan hệ cha–con hoặc ông–cháu, mà chỉ có gia phả dòng họ Tô và tư liệu địa phương xác nhận.

• Hai người cùng họ, cùng quê, cùng là đại thần triều Lý — cho thấy một dòng họ danh giá đã sản sinh nhiều nhân tài trong hai giai đoạn khác nhau của lịch sử Đại Việt.