Nhân vật Phạm Phú Thứ (范富庶, 1821–1882) là một danh nhân lớn của thế kỷ XIX, người Quảng Nam, được xem là một trong những trí thức tiên phong của Việt Nam trong công cuộc “canh tân đất nước”, đồng thời là một vị quan thanh liêm, yêu nước, trung thực và có tầm nhìn vượt thời đại.
Dưới đây là phần tổng hợp toàn diện: Tiểu sử – công lao – câu chuyện tiêu biểu về ông, trình bày theo lối vừa học thuật vừa dễ hiểu.
🇻🇳 I. Tiểu sử tóm tắt
-
Tên đầy đủ: Phạm Phú Thứ (chữ Hán: 范富庶)
-
Hiệu: Trúc Đường (竹堂), biệt hiệu: Giá Viên (稼園).
-
Sinh: năm 1821, tại làng Đông Bàn, huyện Diên Phước, phủ Điện Bàn, tỉnh Quảng Nam (nay là xã Điện Trung, thị xã Điện Bàn, tỉnh Quảng Nam).
-
Mất: năm 1882.
-
Đỗ đạt: Năm 1843, ông đỗ Tiến sĩ (Đệ tam giáp đồng Tiến sĩ xuất thân) dưới triều vua Thiệu Trị – là người Quảng Nam đầu tiên đỗ Tiến sĩ trong lịch sử.
Sau khi đỗ đạt, ông làm quan trải qua nhiều triều: Thiệu Trị, Tự Đức, giữ các chức vụ cao như Thượng thư Bộ Hộ, Thượng thư Bộ Lại, và Phó sứ trong phái đoàn đi Pháp (1863).
⚖️ II. Công lao và đóng góp của Phạm Phú Thứ
1. 🌏 Là một trong những người Việt Nam đầu tiên “mở mắt nhìn thế giới”
Năm 1863, vua Tự Đức cử Phạm Phú Thứ làm Phó sứ, cùng Phan Thanh Giản (Chánh sứ) và Nguyễn Khắc Niêm đi Pháp để ký Hòa ước và “đi sứ cầu hòa”.
Đây là phái bộ Việt Nam đầu tiên đến châu Âu.
Trong chuyến đi, Phạm Phú Thứ đã tận mắt chứng kiến nền văn minh công nghiệp, khoa học, quân sự và giáo dục vượt trội của phương Tây.
Trở về nước, ông vô cùng trăn trở, nhận ra nguyên nhân sâu xa khiến Việt Nam yếu kém là do lạc hậu và đóng cửa.
Ông đã viết nhiều bản tấu lên vua Tự Đức, kêu gọi:
Gửi người đi du học,
Mở trường dạy kỹ nghệ, khoa học,
Dịch và in sách phương Tây,
Cải cách quân đội, công xưởng, và kinh tế.
→ Đây chính là tư tưởng canh tân đất nước sớm nhất ở Việt Nam, trước cả Phan Bội Châu, Phan Châu Trinh hơn 30 năm.
2. 🏫 Người đầu tiên đề xuất “học khoa học – kỹ thuật phương Tây”
Sau chuyến đi, ông viết cuốn “Tây hành nhật ký” (西行日記 – Nhật ký đi Tây), mô tả chi tiết về tàu hơi nước, máy in, hệ thống giáo dục, cơ khí, toán học, vật lý, và chính thể dân chủ lập hiến ở châu Âu.
Cuốn sách này được xem là “ánh sáng khai sáng đầu tiên” soi vào tư duy phong kiến Việt Nam thế kỷ XIX.
Ông từng nói:
“Người Tây hơn ta không phải vì giống nòi, mà vì họ biết học cái mới, trọng dụng người tài.”
(Trích Tây hành nhật ký)
3. 💰 Người có công lớn trong việc chỉnh đốn tài chính triều Nguyễn
Khi làm Thượng thư Bộ Hộ, ông đã:
-
Chống tham nhũng, giảm sưu thuế cho dân,
-
Minh bạch hóa việc thu – chi ngân khố,
-
Đề xuất dùng sổ kế toán thống nhất (được xem là mô hình “ngân khố quốc gia” đầu tiên của Việt Nam).
Dân gian gọi ông là “quan Hộ liêm chính, không lấy một đồng của dân”.
4. 🏯 Quan liêm khiết, thương dân – suốt đời thanh bạch
Ông từng được vua ban cho vàng, nhưng đem tặng lại cho dân bị thiên tai.
Khi mất, nhà ông vẫn nghèo, không để lại của cải.
Đời sau tôn ông là bậc hiền sĩ trung liêm, “người quân tử của đất Quảng”.
5. 📚 Người tiên phong trong văn hóa và giáo dục
-
Ông sáng lập Giá Viên Thư Trai, một nhà in và dịch sách Tây phương sang Hán văn.
-
Dạy học trò không chỉ kinh điển Nho học mà còn cả địa lý, cơ học, toán học.
-
Có học trò giỏi như Nguyễn Trường Tộ, Nguyễn Lộ Trạch,... những người sau này tiếp nối con đường canh tân.
🕊️ III. Câu chuyện cảm động về Phạm Phú Thứ
🌸 1. Câu chuyện “mở mắt ở trời Tây”
Khi đến Paris năm 1863, thấy tàu chạy bằng hơi nước, đèn điện sáng rực, trẻ em được học chữ tự do, ông bàng hoàng thốt lên:
“Trời ơi, nước người ta đến thế này,
mà nước mình còn ở trong giấc ngủ trăm năm!”
Ông lấy tay viết trong nhật ký:
“Nếu dân ta không mở mang học thuật,
e rằng rồi sẽ mất nước.”
Câu nói ấy, 150 năm sau, vẫn khiến người Việt Nam đọc mà rưng rưng.
🌾 2. Câu chuyện “quan liêm trả vàng cho vua”
Một lần, vua Tự Đức ban thưởng 100 lạng vàng cho ông vì “lập công lớn”.
Ông quỳ tâu:
“Thần làm việc nước là bổn phận,
không dám nhận vàng của dân của nước.”
Và xin nộp lại toàn bộ, chỉ xin được dùng một ít để mua sách dạy học.
Vua Tự Đức cảm phục, khen:
“Người như khanh, thật là trụ cột nước nhà.”
🏡 3. Câu chuyện “về quê trồng rau dạy học”
Cuối đời, ông xin về quê mở trường dạy học ở Giá Viên, nhận học trò nghèo, dạy miễn phí.
Dân làng kính trọng, gọi nơi ấy là “Giá Viên tiên sinh”.
Ông mất năm 1882, thọ 61 tuổi, được truy tặng Thái tử Thiếu bảo, tước Trúc Đường công.
🌿 IV. Tưởng nhớ và vinh danh
-
Tên ông được đặt cho nhiều trường học, đường phố, đặc biệt là ở Đà Nẵng, Hội An, Huế, Hà Nội, TP.HCM.
-
Khu lưu niệm Phạm Phú Thứ hiện đặt tại quê ông ở Điện Trung, Điện Bàn, Quảng Nam, được xếp hạng Di tích lịch sử cấp quốc gia.
-
Các nhà nghiên cứu đánh giá ông là “một trong ba nhà canh tân sớm nhất Việt Nam”, cùng với Nguyễn Trường Tộ và Nguyễn Lộ Trạch.
💎 Tóm tắt ngắn cho học sinh
Phạm Phú Thứ là Tiến sĩ đầu tiên đất Quảng,
một vị quan thanh liêm, yêu nước,
người mở đầu cho tư tưởng canh tân Việt Nam bằng tri thức khoa học phương Tây.Ông để lại bài học quý:
👉 Muốn đất nước mạnh, phải học cái hay của thiên hạ, phải có trí tuệ và lòng trong sáng phục vụ dân.
