Nguyễn Cao – Khí phách của người trí thức yêu nước thế kỷ XIX

Trong lịch sử dân tộc Việt Nam, mỗi khi tổ quốc lâm nguy, lớp lớp sĩ phu lại bước ra khỏi chốn bút nghiên để đứng vào hàng ngũ những người “vì nước quên thân, vì dân quên mình”. Trong số ấy, Nguyễn Cao (1837–1887) – một danh sĩ đất Bắc Ninh – là hình ảnh tiêu biểu của người trí thức yêu nước thế kỷ XIX, hội tụ đủ trí tuệ, khí tiết và hành động, dám đánh đổi cả sinh mạng để giữ trọn đạo nghĩa làm người và làm dân của một nước mất chủ quyền.

1. Trí thức chân chính – “học để hành đạo”

Nguyễn Cao, tên thật là Nguyễn Thế Cao, hiệu Trác Hiên, sinh năm 1837 tại làng Cách Bi (nay thuộc thị xã Quế Võ, tỉnh Bắc Ninh). Năm 1867, ông đỗ Giải nguyên – người đứng đầu kỳ thi Hương tại tỉnh Kinh Bắc. Đỗ cao, nhưng Nguyễn Cao không chọn vinh hoa phú quý chốn quan trường, mà trở về quê nhà, mở trường dạy học, đào tạo nhân tài, hun đúc chí khí yêu nước.

Sự lựa chọn ấy không phải vì chán nản hay cầu an, mà bởi ông hiểu sâu sắc trách nhiệm của người trí thức: không chỉ là “hữu danh vô thực”, mà phải dùng trí tuệ để thức tỉnh dân trí, làm nền cho đạo lý và độc lập quốc gia.

2. Khi “bút lông hóa gươm thiêng” – Sĩ phu thành tướng lĩnh

Những năm 1880, thực dân Pháp từng bước xâm lược Bắc Kỳ, trong khi triều đình Huế ngày càng bạc nhược, không còn khả năng kháng cự. Trước nguy cơ mất nước, Nguyễn Cao đã gác bút nghiên, tập hợp nghĩa sĩ, chiêu mộ dân binh, đứng lên khởi nghĩa. Với tầm nhìn và tài thao lược, ông được phong chức Tán lý quân vụ Bắc Kỳ, trở thành một trong những thủ lĩnh tiêu biểu của phong trào chống Pháp ở miền Bắc.

Nguyễn Cao không chỉ là một trí thức – ông là người biến tư tưởng thành hành động, từ lớp học bước ra chiến trường, từ thơ văn chuyển hóa thành ý chí kháng chiến. Ông hiểu rằng: nếu chỉ ngồi luận đạo trong sách, sẽ không thể cứu dân khỏi gông xiềng.

3. Cái chết bi tráng – khí tiết sáng ngời

Năm 1887, sau nhiều năm cầm cự, phong trào nghĩa quân suy yếu. Nguyễn Cao bị bắt trong một trận giao tranh. Trước cái chết, ông không hề run sợ, không van xin, không phản bội, mà ngẩng cao đầu, để lại khí phách khiến cả bạn lẫn thù kính phục.

Câu nói của ông trước pháp trường:

“Ta chỉ tiếc không có thêm mười mạng để trả cho đất nước”
là minh chứng hùng hồn cho tinh thần hiên ngang của một trí thức chân chính, lấy sự sống để trả nợ non sông, lấy cái chết để giữ trọn khí tiết làm người.

4. Di sản còn mãi với non sông

Nguyễn Cao không chỉ để lại chiến tích kháng chiến, mà còn để lại tấm gương đạo đức – lý tưởng sống – cách làm người cho bao thế hệ sau. Ở ông, người ta thấy rõ:

• Học không để cầu danh, mà để hành đạo.

• Làm người không để hưởng thụ, mà để dấn thân.

• Làm trí thức không phải để cao giọng giảng đạo lý, mà để dùng thân mình minh chứng cho chính nghĩa.

Dân tộc Việt Nam, trong suốt chiều dài lịch sử, luôn đứng vững trước những cơn phong ba bởi còn có những người như Nguyễn Cao – những trí thức biết buông bút để cầm gươm, biết sống vì nghĩa lớn, chết vì lý tưởng thiêng liêng.

🔚 Kết luận

Trong thời đại ngày nay, khi đất nước bước vào giai đoạn hội nhập và phát triển, bài học về khí phách và bản lĩnh của người trí thức yêu nước như Nguyễn Cao càng trở nên cần thiết. Đó là lời nhắc nhở rằng: tri thức, nếu không gắn liền với trách nhiệm xã hội và lý tưởng dân tộc, thì chỉ là ngọn đèn leo lét giữa cơn bão thời đại.

Nguyễn Cao – một đời người, một tượng đài.