Các danh sĩ thời chúa Trịnh- Vua Lê
Thời chúa Trịnh (thế kỷ XVI–XVIII, Đàng Ngoài) có khá nhiều danh sĩ, trí thức, nhà văn hóa – tư tưởng lớn gắn với chính quyền Lê – Trịnh. Có thể chia ra theo từng chúa Trịnh để dễ hình dung:
🔹 Thời Trịnh Tùng (1570–1623) – giai đoạn củng cố quyền lực
-
Nguyễn Bỉnh Khiêm (1491–1585): nhà giáo, nhà tiên tri, được gọi là Trạng Trình. Ông không trực tiếp phục vụ chúa Trịnh, nhưng nhiều lời sấm truyền của ông được coi như định hướng cho Lê – Trịnh.
-
Phùng Khắc Khoan (1528–1613): học trò Nguyễn Bỉnh Khiêm, nhà ngoại giao, nhà thơ, nổi tiếng với chuyến đi sứ sang nhà Minh, được mệnh danh là “Trạng Bùng”.
🔹 Thời Trịnh Tráng (1623–1657) – Trịnh – Nguyễn phân tranh
-
Ngô Thì Nhậm (1746–1803) chưa có (thời này muộn hơn).
-
Nguyễn Công Trứ cũng muộn hơn (cuối Lê – đầu Nguyễn).
-
Thời Trịnh Tráng nổi bật có:
-
Lê Bá Ly, Nguyễn Danh Thế: danh tướng, đồng thời là văn võ song toàn.
-
Đào Duy Từ (1572–1634): ban đầu ra giúp Trịnh Tráng nhưng không được trọng dụng, sau vào Nam phò Nguyễn, trở thành công thần của chúa Nguyễn. (Điều này cho thấy Trịnh đôi khi bỏ lỡ hiền tài).
-
🔹 Thời Trịnh Căn (1682–1709), Trịnh Cương (1709–1729), Trịnh Giang (1729–1740)
Giai đoạn này triều Lê – Trịnh khá yên ổn, văn trị phát triển. Xuất hiện dòng họ Ngô Thì và nhiều danh sĩ lớn:
-
Lê Quý Đôn (1726–1784): nhà bác học, để lại khối lượng trước tác khổng lồ (Vân đài loại ngữ, Kiến văn tiểu lục, Phủ biên tạp lục...).
-
Ngô Thì Sĩ (1726–1780): sử gia, tác giả Đại Việt sử ký tiền biên, Việt sử tiêu án.
-
Ngô Thì Nhậm (1746–1803): ban đầu làm quan Lê – Trịnh, sau ra hàng Tây Sơn, trở thành danh sĩ lớn cuối thế kỷ XVIII.
-
Phan Huy Ích (1751–1822): học trò Lê Quý Đôn, danh sĩ, sau cũng ra cộng tác với Tây Sơn.
🔹 Thời Trịnh Doanh (1740–1767), Trịnh Sâm (1767–1782) – xã hội khủng hoảng
-
Nhiều trí thức từng làm quan cho Trịnh nhưng dần bất mãn:
-
Ngô Thì Nhậm, Phan Huy Ích, Nguyễn Du (1765–1820): lúc nhỏ sống trong thời Trịnh, sau sang Tây Sơn hoặc nhà Nguyễn.
-
-
Đây cũng là thời nảy sinh nhiều phong trào nông dân, “kiêu binh”, dẫn đến sự suy yếu của phủ Chúa.
🔹 Tóm tắt các danh sĩ tiêu biểu thời chúa Trịnh
-
Thế kỷ XVI – đầu XVII: Nguyễn Bỉnh Khiêm, Phùng Khắc Khoan.
-
Thế kỷ XVII: một số tướng – văn thần nhưng chưa có nhân vật văn hóa quá lớn.
-
Thế kỷ XVIII: Lê Quý Đôn, Ngô Thì Sĩ, Ngô Thì Nhậm, Phan Huy Ích, Nguyễn Du (tuổi trẻ dưới phủ Chúa).
