PHÂN TÍCH CHÍ LÀM TRAI

Ta cùng phân tích bài “Chí làm trai” của Nguyễn Công Trứ – một tác phẩm tiêu biểu thể hiện tư tưởng lập thân, lập nghiệp của nhà nho Việt Nam thế kỷ XIX.

🟢 Phân tích Chí làm trai

1. Hoàn cảnh và ý nghĩa

• Nguyễn Công Trứ (1778–1858) vốn là một nho sĩ lận đận đường thi cử, mãi 41 tuổi mới đỗ Giải nguyên.

• Bài thơ “Chí làm trai” thể hiện rõ khát vọng lập công danh của ông, đồng thời phản ánh lý tưởng chung của kẻ sĩ trong xã hội phong kiến: “lập thân – lập công – lập ngôn” để lại dấu ấn cho đời.

2. Nội dung chính

🔹 a. Khẳng định chí khí nam nhi

Đã mang tiếng ở trong trời đất,
Phải có danh gì với núi sông.

• Hai câu thơ mở đầu như một lời tuyên ngôn: đã là bậc làm trai thì phải để lại “danh” – tức công danh sự nghiệp, gắn liền với non sông đất nước.

• Tư tưởng công danh gắn với trách nhiệm quốc gia, không phải danh hão.

🔹 b. Ý thức trách nhiệm và hoài bão lớn

Trong khoảng trăm năm cần có tớ,
Sau này muôn thuở há không ai?

• Cuộc đời con người ngắn ngủi (trăm năm), nhưng người quân tử vẫn muốn để lại dấu ấn muôn đời.

• Thể hiện hoài bão vượt thời gian: sống một đời nhưng để tên tuổi sống mãi.

🔹 c. Khát vọng tung hoành, trả nợ tang bồng

Trong vòng trời đất dọc ngang,
Nợ tang bồng vay trả, trả vay cho rồi.

• Hình ảnh nợ tang bồng (nợ công danh, sự nghiệp của kẻ nam nhi với xã hội) là điển tích quen thuộc trong văn chương cổ.

• Nguyễn Công Trứ khẳng định chí làm trai là phải “dọc ngang trời đất”, tung hoành bốn phương.

🔹 d. Tự nhắc nhở, so sánh với gương trung thần

Công danh nam tử còn vương nợ,
Luống thẹn tai nghe chuyện Vũ Hầu.

• Ông so sánh mình với Vũ Hầu (Gia Cát Lượng) – bậc đại thần phò Hán, để tự nhắc nhở.

• Thể hiện ý thức trách nhiệm và lòng tự trọng của kẻ sĩ: chưa làm được sự nghiệp lớn thì còn thẹn.

3. Nghệ thuật

• Giọng thơ hùng hồn, mạnh mẽ, dứt khoát → như lời thề, lời tuyên ngôn.

• Sử dụng nhiều điển tích, ẩn dụ: “nợ tang bồng”, “Vũ Hầu” → đặt khát vọng cá nhân trong truyền thống anh hùng.

• Thể thơ Đường luật xen hát nói (các dị bản) → vừa trang trọng vừa phóng khoáng.

4. Giá trị tư tưởng

• Khẳng định lý tưởng sống cao đẹp: sống phải có ích, phải để lại dấu ấn cho đất nước, không thể “sống mòn”.

• Thể hiện tinh thần trách nhiệm của trí thức Nho học với xã hội.

• Đồng thời phản ánh cá tính Nguyễn Công Trứ: tự tin, khát vọng lớn, đầy bản lĩnh.

🔎 Kết luận

“Chí làm trai” là một bản tuyên ngôn sống của Nguyễn Công Trứ và cũng là của cả tầng lớp trí thức Nho học:

• Thanh niên phải có chí lớn.

• Công danh không phải cho riêng mình, mà gắn liền với trách nhiệm với núi sông.

• Đây chính là tinh thần làm nên một Nguyễn Công Trứ vừa là nhà quân sự, nhà chính trị, nhà kinh tế, vừa là thi sĩ phóng khoáng.