Hiệu ứng Dunning – Kruger = người biết ít lại rất tự tin

Hiệu ứng Dunning – Kruger là một thiên kiến nhận thức rất nổi tiếng trong tâm lý học, giải thích tại sao những người có năng lực thấp trong một lĩnh vực nào đó thường tự tin quá mức vào khả năng của mình.

Cốt lõi:

Người thiếu kiến thức không đủ khả năng nhận ra sự thiếu hụt của bản thân.
- Họ không có “công cụ” để đánh giá đúng mình và người khác.
- Vì thế, họ dễ lầm tưởng rằng mình hiểu biết, hoặc thậm chí nghĩ mình giỏi hơn mức thực tế.
Trong khi đó, người giỏi lại thường khiêm tốn.
- Vì càng học, họ càng thấy tri thức mênh mông và thấy mình còn thiếu sót.
- Thế nên người giỏi lại hay dè dặt, ít khẳng định chắc chắn.
Vì sao “người ngu nói nhiều”?
- Do ảo tưởng về sự vượt trội (illusory superiority): họ nghĩ mình biết nên tự tin nói ra, thậm chí tranh luận mạnh mẽ.
- Do cần khẳng định cái tôi: lời nói là cách để chứng minh “tôi đúng, tôi biết”.
- Do thiếu kỹ năng lắng nghe và tự phản tỉnh: người ít hiểu biết thường không ý thức được giá trị của việc im lặng học hỏi.
- Trong xã hội, sự “ồn ào” này dễ khiến người khác lầm tưởng họ thực sự có hiểu biết.

👉 Nói cách khác: người càng ít biết thì càng dễ tưởng mình biết nhiều, và chính vì thế họ nói nhiều để chứng tỏ. Người càng giỏi thì càng im lặng, vì họ thấy rõ những điều chưa biết.

CÁC VÍ DỤ NỔI TIẾNG VỀ HIỆU ỨNG

ví dụ cụ thể thì em đưa ra mấy tình huống đời thường để dễ hình dung hiệu ứng Dunning – Kruger nhé:

🏠 Trong đời sống hằng ngày

Một người mới học lái xe được vài tuần, thấy mình “cứng tay” rồi, liền tự tin lái ẩu, chở bạn bè đi xa. Trong khi tài xế nhiều năm kinh nghiệm thì lại cẩn trọng, biết bao nhiêu tình huống rủi ro ngoài đường.
Một người đọc vài bài viết trên Facebook về y tế, liền “lên tiếng” phản biện cả bác sĩ, nghĩ mình hiểu hơn vì “tôi có đọc rồi mà”.

🎓 Trong học tập

Học sinh vừa mới nắm sơ sơ công thức vật lý, lập tức tự tin nói “môn này dễ mà, chẳng có gì khó”. Nhưng khi lên bài toán nâng cao, lại bí hoàn toàn.
Sinh viên năm nhất ngành luật mới đọc vài điều khoản, đã thích đi tranh luận “cái này sai luật rồi” với người khác, thậm chí với cả giảng viên.

💼 Trong công việc

Một nhân viên mới vào công ty, biết chút ít về Excel, liền nghĩ mình giỏi hơn cả đồng nghiệp lâu năm, suốt ngày chỉ trích cách người khác làm. Đến khi giao việc lớn thì mới lúng túng.
Người mới đầu tư chứng khoán, thắng vài kèo đầu nhờ may mắn, liền nghĩ mình “thiên tài chứng khoán”, hô hào người khác mua bán theo. Sau đó thị trường rơi, mất sạch.

🌐 Trên mạng xã hội

Người chưa từng kinh doanh, chưa từng khởi nghiệp nhưng lại “nói như chuyên gia”, bình luận dạy dỗ CEO.
Có người chưa tập gym bao giờ, nhưng vẫn tự tin comment “bài tập này sai rồi, phải thế kia mới đúng” dưới video huấn luyện viên.

🔑 Điểm chung: người chưa biết nhiều lại dễ tưởng mình biết đủ, nên nói nhiều, nói mạnh. Còn người thật sự giỏi thường im lặng hơn, chỉ phát biểu khi chắc chắn.

BIỂU ĐỒ HIỆU ỨNG

Biểu đồ kinh điển của hiệu ứng Dunning – Kruger, thường được minh họa bằng 3 giai đoạn:

1. Đỉnh cao ngu dốt (Peak of “Mount Stupid”)

Khi mới biết chút ít kiến thức, con người thường tự tin cực độ.
Ví dụ: Một người vừa học 3 ngày chứng khoán, thấy mình thắng vài mã, liền nghĩ “chứng khoán dễ mà, tôi sắp giàu to”.
Đây là lúc tự tin cao nhất nhưng năng lực thực chất lại thấp nhất.

2. Thung lũng tuyệt vọng (Valley of Despair)

Sau khi gặp thất bại đầu tiên, con người rơi xuống “vực sâu”.
Ví dụ: Người chơi chứng khoán kia thua lỗ nặng, mất hết tiền, chán nản nghĩ “mình ngu thật, chẳng hiểu gì cả”.
Đây là lúc mất niềm tin, nhận ra mình không biết nhiều như tưởng.

3. Leo dốc nhận thức (Slope of Enlightenment)

Tiếp tục học hỏi, rèn luyện, tích lũy kinh nghiệm, sự tự tin từ từ quay lại, nhưng lần này gắn liền với hiểu biết thật sự.
Ví dụ: Sau vài năm đầu tư nghiêm túc, nghiên cứu bài bản, người kia dần kiểm soát rủi ro, lãi ổn định, tự tin nhưng cũng khiêm tốn.
Đây là giai đoạn tự tin và năng lực phát triển cân bằng.

🔑 Tóm lại

Đỉnh cao ngu dốt: tự tin 100, hiểu biết 10.
Thung lũng tuyệt vọng: tự tin tụt xuống 10, hiểu biết 20.
Leo dốc nhận thức: tự tin lên 70–80, hiểu biết 70–80.
Và cuối cùng đến “cao nguyên bền vững” (Plateau of Sustainability), nơi vừa giỏi thật, vừa tự tin đúng mực.

Hiệu ứng Dunning – Kruger = người biết ít lại rất tự tin