Phan Thanh Giản bậc trung thần yêu nước nhưng không gặp thời

Phan Thanh Giản (1796 – 1867) là một nhân vật lịch sử đặc biệt và gây nhiều tranh cãi nhất trong thế kỷ XIX của Việt Nam. Ông vừa là bậc hiền thần tận trung, vừa là người bị xem là “bán nước” trong một giai đoạn cực kỳ khó khăn của dân tộc.
Dưới đây là toàn bộ câu chuyện, công lao và nguyên nhân tranh cãi xung quanh ông 👇

🧑‍🎓 I. TIỂU SỬ TÓM TẮT

Họ tên: Phan Thanh Giản (潘清簡)
Sinh: năm 1796 tại Bến Tre (trước thuộc Vĩnh Long, Nam Kỳ).
Mất: năm 1867 (tự uống thuốc độc sau khi giao thành cho Pháp).
Học vị: Tiến sĩ năm 1826 – là Tiến sĩ đầu tiên của Nam Kỳ dưới triều Nguyễn.
Chức vụ cao nhất: Kinh lược sứ Nam Kỳ, Thượng thư Bộ Lại, Phụ chánh đại thần (cố vấn thân cận của vua Tự Đức).

🏛️ II. CÔNG LAO VÀ ĐÓNG GÓP

Quan thanh liêm, học rộng, được dân kính trọng:
- Suốt đời làm quan hơn 40 năm, nổi tiếng chính trực, thanh liêm, lo cho dân nghèo.
- Ở đâu ông làm Kinh lược hay Tuần phủ, dân đều lập đền thờ “Ông Nghè Giản”.
Sứ thần có tầm nhìn ngoại giao xa:
- Năm 1863, ông dẫn đầu phái bộ sang Pháp và Tây Ban Nha thương thuyết chuộc lại 3 tỉnh miền Đông Nam Kỳ (Gia Định, Định Tường, Biên Hòa).
- Trên đường đi, ông tận mắt chứng kiến sự tiến bộ của phương Tây: công nghiệp, quân sự, khoa học – từ đó khuyên triều đình phải canh tân, học kỹ thuật Tây phương (rất gần tư tưởng của Nguyễn Trường Tộ).
Tấm gương trung nghĩa:
- Sau khi Pháp đánh chiếm 3 tỉnh miền Tây (Vĩnh Long, An Giang, Hà Tiên) năm 1867, ông thấy lực lượng triều đình quá yếu, không chống nổi.
- Ông buộc phải giao thành Vĩnh Long cho Pháp để tránh đổ máu cho dân.
- Nhưng sau đó, ông uống thuốc độc tự vẫn để tạ tội với triều đình và nhân dân.

⚖️ III. NGUYÊN NHÂN GÂY TRANH CÃI

Phan Thanh Giản là nhân vật “hai mặt” trong lịch sử – được khen và cũng bị chê:

Lập luận ủng hộ	Lập luận phê phán
Ông là người yêu nước, thương dân, cố gắng cứu nước bằng con đường hòa bình.	Ông đầu hàng, giao đất, khiến Nam Kỳ rơi vào tay Pháp.
Ông tự sát để tạ tội, thể hiện tinh thần trung quân, liêm sỉ.	Việc giao thành trước khi chết vẫn khiến ông bị xem là bất trung bất nghĩa.
Ông là người tiên phong nhìn thấy sự tiến bộ của phương Tây và đề xuất canh tân.	Nhưng triều đình và bản thân ông không hành động đủ mạnh mẽ để cải cách.

👉 Vì thế, trong sách sử thời kháng chiến, ông từng bị gọi là “kẻ đầu hàng”.
Nhưng về sau, giới sử học hiện đại nhìn nhận lại công bằng hơn:

“Phan Thanh Giản là một người trung nghĩa, tiết tháo, nhưng bất lực trong hoàn cảnh lịch sử éo le – khi đất nước yếu, triều đình bảo thủ, quân Pháp quá mạnh.”

📖 IV. CÂU CHUYỆN CẢM ĐỘNG

Trước khi chết, ông để lại bức thư tuyệt mệnh gửi vua Tự Đức:

“Thần bất tài, không giữ được thành, để mất đất nước, thực đáng muôn chết. Nay thần xin lấy cái chết để tạ tội với bệ hạ và non sông.”

Ông tắm rửa, thay áo, uống thuốc độc, rồi ra lệnh không ai được khóc, không làm tang lễ rườm rà, chỉ xin được chôn đơn sơ.

Sau khi ông mất, dân địa phương lập đền thờ Phan Thanh Giản để tưởng nhớ tấm lòng trung nghĩa.

🌾 V. TẠI SAO ĐƯỢC ĐẶT TÊN TRƯỜNG – TÊN ĐƯỜNG?

Vì ngày nay, người ta nhìn nhận lại:

Ông trung nghĩa, thanh liêm, yêu nước và thương dân,
Là trí thức lớn của Nam Kỳ,
Và là người dám chịu trách nhiệm, dám chết vì danh dự.

Do đó, nhiều tỉnh thành (như TP.HCM, Cần Thơ, Đà Nẵng, Bến Tre) đã đặt tên đường, tên trường học “Phan Thanh Giản” để tưởng niệm ông như một bậc trung thần yêu nước nhưng gặp thời thế bất lợi.

🌿 VI. LIÊN HỆ VỚI NGUYỄN TRƯỜNG TỘ

Phan Thanh Giản và Nguyễn Trường Tộ cùng thời vua Tự Đức,

Cả hai đều chủ trương canh tân, mở mang học thuật phương Tây,
Nhưng triều đình quá bảo thủ, không nghe theo.
=> Kết quả: cả hai đều trở thành biểu tượng cho “thế hệ trí thức yêu nước bất lực trước thời cuộc”.

Phan Thanh Giản bậc trung thần yêu nước nhưng không gặp thời