Xianua (cyanide) là một hợp chất chứa nhóm -CN (cyano), trong đó phổ biến nhất là hydrogen cyanide (HCN) và muối xianua của kim loại kiềm như NaCN, KCN. Đây là chất cực độc, song lại có nhiều ứng dụng công nghiệp quan trọng.
⚙️ I. ỨNG DỤNG CỦA XIANUA TRONG THỰC TẾ
1. Khai thác vàng và kim loại quý
-
NaCN, KCN dùng để tách vàng và bạc từ quặng thông qua phản ứng tạo phức:
4Au+8NaCN+O2+2H2O→4Na[Au(CN)2]+4NaOH
-
Quy trình này gọi là cyanide leaching – rất hiệu quả, nhưng gây lo ngại về môi trường.
2. Sản xuất hóa chất
-
HCN là nguyên liệu để điều chế:
-
Acrylonitrile (sản xuất nhựa ABS, sợi tổng hợp)
-
Adiponitrile (trung gian làm nylon)
-
Methionine (acid amin cho chăn nuôi)
-
3. Chế tạo thuốc trừ sâu, thuốc diệt côn trùng
-
Các hợp chất xianua hữu cơ từng dùng làm thuốc trừ sâu.
-
Tuy nhiên nhiều nước đã cấm hoặc hạn chế mạnh do độc tính cao.
4. Xi mạ điện (Electroplating)
-
Muối xianua giúp ổn định ion kim loại trong dung dịch mạ (như mạ vàng, bạc, đồng).
-
Dễ kiểm soát lớp mạ mịn và bám dính tốt.
5. Khử trùng, bảo quản hàng hóa (trước đây)
-
Trước đây, HCN từng dùng trong phòng kín khử trùng tàu hàng, kho.
-
Zyklon B (dạng rắn phát khí HCN) từng bị phát xít Đức lạm dụng trong Thế chiến II.
🧪 II. CÁCH ĐIỀU CHẾ XIANUA (TRONG CÔNG NGHIỆP)
1. Hydrogen Cyanide (HCN)
🔬 Phương pháp Andrussow (công nghiệp, quy mô lớn):
CH4+NH3+1.5O2→HCN+3H2O(xuˊc taˊc: Pt/Rh, 1200°C)
🔬 Phương pháp Degussa (không dùng O₂):
CH4+NH3→HCN+3H2(xuˊc taˊc, nhiệt độ cao)
2. Muối xianua (NaCN, KCN)
🔬 Phản ứng giữa HCN và NaOH:
HCN+NaOH→NaCN+H2O
🔬 Hoặc từ khí CO và NH₃ với Cl₂ (phản ứng phức tạp)
⚠️ Lưu ý: Tất cả các phương pháp này chỉ được thực hiện trong nhà máy chuyên dụng, có kiểm soát an toàn cực cao.
☠️ ĐỘC TÍNH CỦA XIANUA
-
Gây tử vong cực nhanh do ức chế enzyme cytochrome c oxidase → tế bào không thể dùng oxy → ngạt tế bào.
-
LD₅₀ của NaCN là ~2–6 mg/kg (đối với người ~70kg thì 140–400 mg có thể gây chết).
-
Triệu chứng ngộ độc: đau đầu, khó thở, co giật, hôn mê, tử vong trong vài phút nếu liều cao.
⚠️ QUẢN LÝ XIANUA
-
Được quản lý nghiêm ngặt trong công nghiệp, y tế và pháp luật.
-
Ở Việt Nam, xianua là hóa chất độc loại 1, nằm trong danh mục hạn chế kinh doanh, sử dụng.
