Tại sao israel nhỏ bé lại có nhiều phát minh sáng chế công ty tỷ đô? Bài học của Việt Nam

14/08/2025 Bản tin thầy Thế Anh, Kinh tế - đầu tư

Tại sao israel nhỏ bé lại có nhiều phát minh sáng chế công ty tỷ đô? Bài học của Việt Nam

Israel có diện tích và dân số nhỏ (khoảng 9 triệu dân, bằng một tỉnh của Việt Nam) nhưng lại được mệnh danh là "quốc gia khởi nghiệp" với hàng nghìn startup và rất nhiều công ty tỷ đô (unicorns) vì họ hội tụ cùng lúc động lực sống còn, hệ sinh thái đổi mới hoàn chỉnh, và nền giáo dục đặc thù kích hoạt sáng tạo.

1. Yếu tố “tồn tại hay biến mất” – Động lực mạnh mẽ

  • Israel luôn ở trong tình trạng bị bao vây bởi xung đột → phát triển khoa học công nghệ là cách duy trì an ninh và sức mạnh quốc gia.

  • Không có tài nguyên thiên nhiên lớn, đất đai khô cằn → buộc phải tạo giá trị từ trí tuệ và công nghệ (nông nghiệp công nghệ cao, an ninh mạng, y sinh, AI…).

  • Văn hóa xã hội coi mạo hiểm và thất bại là bình thường, thậm chí được khuyến khích.

2. Giáo dục Israel – “Vườn ươm” sáng tạo

a. Giáo dục phổ thông:

  • Tập trung vào tư duy phản biện, tranh luận, giải quyết vấn đề hơn là học thuộc lòng.

  • Ít áp lực thi cử so với châu Á, học sinh được phép chất vấn thầy cô, tạo thói quen tư duy độc lập.

  • STEM rất mạnh, đặc biệt toán học ứng dụng, tin học, khoa học máy tính từ cấp 2.

  • Khuyến khích dự án thực tế – nhiều trường phổ thông có phòng lab robot, lập trình, nông nghiệp thông minh.

b. Nghĩa vụ quân sự:

  • Nam 3 năm, nữ ~2 năm → phần lớn thanh niên được huấn luyện công nghệ trong các đơn vị tinh nhuệ (như Unit 8200 chuyên an ninh mạng, tình báo tín hiệu).

  • Đây là lò luyện kỹ năng công nghệ + lãnh đạo + làm việc nhóm cực kỳ hiệu quả.

  • Sau khi giải ngũ, nhiều người dùng kỹ năng này để lập startup.

c. Giáo dục đại học & nghiên cứu:

  • Tỉ lệ tiến sĩ, kỹ sư trên dân số rất cao.

  • Các đại học như Technion, Hebrew University, Weizmann Institute liên kết chặt với doanh nghiệp, quân đội, và chính phủ.

  • Chính sách “technology transfer” mạnh mẽ – trường được giữ quyền sở hữu trí tuệ và chủ động thương mại hóa.

3. Hệ sinh thái hỗ trợ mạnh mẽ

  • Chính phủ đặt hàng công nghệ cho quốc phòng, nông nghiệp, y tế → startup có “khách hàng số 1” ngay từ đầu.

  • Quỹ đầu tư mạo hiểm tư nhân và nhà nước hoạt động tích cực (Yozma Program từ 1993 đã tạo bùng nổ VC).

  • Thu hút nhân tài Do Thái toàn cầu quay về hoặc hợp tác (diaspora network).

4. Số liệu minh chứng

  • Chi R&D/GDP: ~5.4% (cao nhất thế giới, gần gấp 3 Mỹ, gấp 5 Việt Nam).

  • Khoảng 6.000 startup đang hoạt động, trung bình 1 startup/1.500 dân.

  • Nhiều công ty tỷ đô nổi tiếng: Mobileye (AI & xe tự lái), Wix (web platform), Check Point (an ninh mạng).

💡 Kết luận:
Giáo dục Israel không chỉ là dạy kiến thức, mà còn huấn luyện cách suy nghĩ, cách lãnh đạo, và cách biến ý tưởng thành sản phẩm. Kết hợp với nghĩa vụ quân sự công nghệ và hệ sinh thái R&D mạnh nhất thế giới tính theo GDP, Israel biến quốc gia nhỏ bé thành “siêu cường phát minh”.

Bài học của Việt Nam

Dưới đây là (A) bảng so sánh Israel — Việt Nam trên ba trục: giáo dục, quân sự, hệ sinh thái đổi mới; rồi (B) lộ trình 15 năm (2026–2040) với 3 giai đoạn 5 năm, mục tiêu, hành động ưu tiên, KPIs và chủ thể thực hiện. Mình giữ định dạng dễ đọc để bạn có thể dùng làm brief cho cuộc họp hoặc đề xuất chính sách.

A. So sánh nhanh: Israel vs Việt Nam

Trục Israel (đặc điểm chính) Việt Nam (hiện trạng, thách thức)
Quy mô dân số / tài nguyên ~9M; ít tài nguyên thiên nhiên → phải tạo giá trị từ tri thức. ~100M; tài nguyên, lao động dồi dào; nhưng cạnh tranh chi phí là lợi thế chính.
Giáo dục phổ thông Tập trung tư duy phản biện, dự án thực hành; STEM sớm; ít học thuộc lòng; chất lượng cao. Cơ sở tốt, độ phổ cập cao; vẫn thiên về thi cử, nhớ kiến thức; cần tăng phần dự án, tư duy phản biện.
Giáo dục đại học & R&D Technion, Weizmann… mật độ tiến sĩ/đầu người cao; liên kết chặt với công nghiệp/quân đội; campus thương mại hóa mạnh. Nhiều trường tốt (VN, HCM, Bách Khoa…), nhưng năng lực TT chuyển giao & R&D/GDP thấp; tech transfer kém.
Nghĩa vụ quân sự / tác động Nghĩa vụ ngắn nhưng nhiều đơn vị công nghệ (Unit 8200) → lò đào tạo công nghệ, an ninh mạng. Quân đội lớn, nhưng mức “chuyển giao công nghệ” từ quân đội sang dân sự chưa hệ thống như Israel.
Hệ sinh thái VC / quỹ Mạng VC mạnh từ 1990s (Yozma), tỉ lệ VC/GDP cao; diaspora hỗ trợ. VC đang phát triển, nhưng quy mô nhỏ; quỹ công–tư chưa đủ lớn; nhiều startup dàn trải.
Môi trường khởi nghiệp Văn hóa chấp nhận rủi ro; luật phá sản tương đối thân thiện; chính phủ là “khách hàng đầu tiên” cho tech. Văn hóa thận trọng; luật phá sản và chính sách mua sắm công chưa mạnh khuyến khích đổi mới.
IP & thương mại hóa Cơ chế trường nắm IP, TT office năng động, exit bằng M&A và IPO. Hệ thống IP tồn tại nhưng thủ tục/thi hành chậm; tech transfer offices còn yếu.
Tài chính cho R&D R&D/GDP ~4–5% (rất cao). R&D/GDP ~0.5–1% (thấp); cần tăng mạnh.
Kết quả Nhiều unicorn/tech exits, dẫn đầu an ninh mạng, agri-tech, health-tech. Một số big player (FPT, VinFast, Vingroup, Viettel), nhưng deep-tech ít và chưa nhiều exits quốc tế.

B. Lộ trình 15 năm để Việt Nam trở thành “quốc gia khởi nghiệp” (2026–2040)

Mục tiêu tổng quát: tăng R&D/GDP từ ~1% (2026) lên ≥2.5% (2040); tạo mạng lưới đổi mới hoạt động hiệu quả, sinh ra ít nhất 20–30 startup deep-tech quy mô lớn và hàng trăm product-market-fit startups mỗi năm.

Tổng cấu trúc

  • Giai đoạn A (Gieo mầm): 2026–2030 — củng cố nền tảng giáo dục & thể chế, tăng R&D ban đầu.

  • Giai đoạn B (Bật lên): 2031–2035 — tài trợ “productization”, scaling startups, fabless/OSAT, chuỗi pin/EV.

  • Giai đoạn C (Dẫn dắt): 2036–2040 — thương mại hóa quốc tế, tiêu chuẩn khu vực, nhiều exits lớn.

Giai đoạn A — 2026–2030: Gieo mầm (chuẩn bị nền tảng)

Mục tiêu chính

  • R&D/GDP đạt 1.0%.

  • 1000+ startup đăng ký/năm (gấp 2–3 hiện tại), 50–100 spin-off từ đại học.

  • 200 trường trung học bắt đầu chương trình PBL + makerspace.

Hành động quan trọng (ưu tiên 10)

  1. Thành lập VN Innovation Fund (10–15 tỷ USD cam kết trong 5–7 năm; công–tư phối hợp). (Chủ thể: Chính phủ + quỹ nhà nước + LPs tư nhân)

  2. Thí điểm DARPA-VN (VN-DARPA) tài trợ 50–100 dự án “breakthrough” giai đoạn đầu. (Bộ KH&CN)

  3. Luật Bayh–Dole kiểu VN: trường/viện giữ IP, bắt buộc tech-transfer. (Quốc hội, Bộ Tư pháp)

  4. Chương trình sửa sách giáo khoa & đào tạo GV: đưa PBL, coding, robotics vào chương trình phổ thông trọng điểm. (Bộ GD&ĐT)

  5. Thúc đẩy hợp tác trường–DN: mỗi trường ĐH lớn có văn phòng TT, liên kết đặt hàng đào tạo với DN lớn (Samsung, Viettel, Vingroup…).

  6. Thẻ tài năng & visa 10 năm cho chuyên gia nước ngoài và Việt kiều. (Bộ Nội vụ)

  7. Reform mua sắm công: tạo cơ chế “procurement for innovation” để nhà nước là khách hàng đầu tiên cho tech mới. (Bộ KH&ĐT, Bộ Tài chính)

  8. Quỹ hỗ trợ early-stage VC (copilot quỹ tư nhân) với đòn bẩy từ VN Innovation Fund.

  9. Cải cách phá sản & ESOP: luật phá sản thân thiện, quy định ESOP – ưu đãi thuế. (Bộ Tư pháp, Bộ Tài chính)

  10. Chương trình military→civil tech transfer: rà soát công nghệ quân sự có thể thương mại hóa. (Bộ Quốc phòng phối hợp Bộ KH&CN)

KPIs 2030

  • R&D/GDP = 1.0%

  • 50 tech spin-offs/năm từ đại học (tăng gấp 5)

  • 200 trường THPT có makerspace & PBL chương trình

  • 1–2 quỹ VC lớn (Fund size ≥200–500M USD)

Giai đoạn B — 2031–2035: Bật lên (scale & productization)

Mục tiêu chính

  • R&D/GDP ≥1.5%.

  • 20–30 startups deep-tech đạt Product-Market Fit và gọi vốn Series A/B; 5–10 exits lớn (acquisition/IPO khu vực).

  • Nguồn nhân lực: 100k+ kỹ sư AI / SW / chip / robotics.

Hành động quan trọng

  1. Tài trợ Fabless + OSAT: đầu tư cơ chế hỗ trợ, ưu đãi thuế để phát triển vòng đóng gói–kiểm tra (OSAT) và thiết kế chip. (Bộ Công Thương + Bộ Tài chính)

  2. Mở rộng VN-DARPA thành mạng lưới 6 trung tâm R&D chuyên ngành (AI, bán dẫn, vật liệu, pin, sinh học, robot).

  3. Hợp đồng mua sắm công lớn dành cho các sản phẩm R&D (khách hàng công là early adopter).

  4. Mở rộng viện đào tạo kỹ thuật cao & apprenticeship (apprenticeship model cho công nghiệp 4.0).

  5. Thúc đẩy IPO/exit: market-making, hỗ trợ niêm yết, tax breaks cho IPO tech.

  6. Kích hoạt diaspora return program: fellowship + startup cofounder matching.

  7. Bộ tiêu chuẩn & an ninh dữ liệu phù hợp quốc tế để xuất khẩu tech.

KPIs 2035

  • R&D/GDP ≥ 1.5%

  • ≥ 3000 startup active; 20–30 deep-tech startups series A+

  • ≥ 800 đơn PCT/năm (tăng mạnh)

  • 3–5 quỹ VC >1B USD under management

Giai đoạn C — 2036–2040: Dẫn dắt (thương mại hóa & tiêu chuẩn khu vực)

Mục tiêu chính

  • R&D/GDP ≥ 2.5%.

  • 10–20 companies quy mô lớn (revenues multi-hundred millions – billions USD) với IP mạnh.

  • Việt Nam dẫn dắt vài tiêu chuẩn khu vực, là hub xuất khẩu tech vào ASEAN.

Hành động quan trọng

  1. Hỗ trợ quy mô hóa sản xuất: nhà nước hỗ trợ hạ tầng (khu CN công nghệ cao, silicon fabs chuyên dụng nếu hợp lý).

  2. Quỹ tăng trưởng (Growth Fund) hỗ trợ scale-up (late-stage).

  3. Tạo hệ thống tiêu chuẩn & chứng nhận quốc tế (ISO/IEC leadership trong lĩnh vực mũi nhọn).

  4. Thúc đẩy M&A quốc tế & IPO tại NYSE/NASDAQ/HOSE nâng cấp.

  5. Chính sách giáo dục bền vững: giáo viên nghiên cứu, đại học tài trợ doanh nghiệp, micro-credentialing toàn dân.

KPIs 2040

  • R&D/GDP ≥ 2.5%

  • ≥ 15 startups đạt valuation >1B USD (kumulated)

  • ≥ 1500 đơn PCT/năm; tỷ lệ commerc. cao (licenses, revenue from IP) tăng gấp 10 so 2026

  • Lực lượng chuyên gia 300k+ trong deep-tech fields

Cơ chế quản trị & giám sát (must-have)

  • Hội đồng đổi mới quốc gia (National Innovation Council) do Thủ tướng chủ trì, gồm Bộ trưởng: GD&ĐT, KH&CN, Công Thương, Tài chính, Quốc phòng, đại diện VC, đại diện viện nghiên cứu và diaspora. Họ ra North Star Goals và thẻ điểm KPI hàng năm.

  • Chỉ số “Innovation Scorecard” công bố hàng năm (R&D/GDP, PCT, startup scale, số spin-off, exits, hiring).

  • Independent Review Board (đánh giá quốc tế 3 năm/lần).

Một số dự án flagship (để tạo hiệu ứng mạng)

  1. VN SuperLab Network: 6 trung tâm siêu máy tính & lab cho AI, genomics, materials, mở cho startups/higher ed.

  2. SmartFarm Vietnam: hub agri-tech tropic – hợp tác với Israel để phát triển agri-tech thích ứng nhiệt đới.

  3. EV Battery Cluster: chuỗi tích hợp cell/module/BMS/REcycling tại 1–2 khu vực (kết hợp VinFast, các đối tác).

  4. Cybersecurity Talent Pipeline: mô phỏng Unit 8200 – chuyển từ quân đội sang startup an ninh mạng dân sự.

Rủi ro chính & biện pháp giảm thiểu

  • Chảy máu chất xám → chính sách thuế, ESOP, career path, hấp dẫn thị trường làm việc.

  • Bình quân dàn trải, không trọng điểm → chọn 3–5 lĩnh vực “đặt cược lớn”.

  • Hành chính & tham nhũng → minh bạch trong chọn dự án & báo cáo KPI; đánh giá độc lập.

  • Văn hóa sợ thất bại → chương trình truyền thông, khen thưởng thất bại mang tính học hỏi.

Kết luận ngắn gọn

  • Israel thành công vì giáo dục tạo tư duy, nghĩa vụ quân sự chuyển giao kỹ năng và ecosystem VC + government procurement.

  • Việt Nam có điểm mạnh lớn (thiên nhiên, nhân lực, thị trường nội địa, vài ‘đầu rồng’ doanh nghiệp) — chỉ cần tập trung chiến lược, đầu tư R&D có mục tiêu, sửa thể chế và thay đổi giáo dục hướng thực hành.

  • Với roadmap 15 năm, mục tiêu khả thi: R&D/GDP ≥2.5%, hàng chục startup deep-tech lớn, cơ chế chuyển giao tri thức hoạt động thực sự.

Bài viết liên quan

Đăng ký để nhận tài liệu miễn phí

Đăng ký học

error: Content is protected !!